Joriy yilning 22-may kuni Jahon iqtisodiyoti va diplomatiya universitetida O‘zbekiston Respublikasi Mudofaa vazirligi bilan hamkorlik memorandumini imzolash marosimi bo‘lib o‘tdi.

Tadbirda Oliy Majlis Senati Raisining birinchi o‘rinbosari, JIDU rektori Sodiq Safoyev, O‘zbekiston Respublikasi Mudofaa vazirining birinchi o‘rinbosari – Qurolli Kuchlar Bosh shtabi boshlig‘i general-mayor Shuxrat Xalmuxammedov hamda hamkorlik uchun mas’ul mansabdor shaxslar ishtirok etishdi.

Mazkur memorandum qonunchilik hujjatlarida belgilangan va o‘z faoliyat yo‘nalishlarida ko‘zlangan natijalarga erishish maqsadida ishlab chiqilgan bo‘lib, unga ko‘ra tomonlar o‘zaro manfaatli munosabatlarni qo‘llab-quvvatlash va rivojlantirish hamda vakolatlari doirasidagi tadbirlarni yanada faollashtirish bo‘yicha hamkorlikda faoliyat olib borishadi.

Hamkorlik doirasida jahonda ro‘y berayotgan tashqi, ichki siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarning asosiy tendensiyalarini har tomonlama chuqur o‘rganib borilishi, amaliy taklif va tavsiyalar ishlab chiqilishi, shuningdek, mamlakatning milliy (harbiy) xavfsizligini ta’minlash, davlat mudofaa qobiliyatini oshirish, mudofaa va harbiy qurilish sohalarida davlat siyosatini sifatli amalga oshirish bo‘yicha xalqaro tajribalarni o‘rganish borasidagi sa’y-harakatlarni muvofiqlashtirib borish ko‘zda tutilgan.

Imzolangan hujjatda milliy va xalqaro darajadagi ilmiy-uslubiy konferensiyalar tashkil etish va o‘tkazish, xalqaro munosabatlar bo‘yicha ekspertlar va tor doiradagi mutaxassislarning o‘zaro tajriba almashinuvini amalga oshirish, xodimlar (ilmiy izlanuvchilar) ning malaka oshirishi, qayta tayyorlanish va amaliyotlar o‘tkazib borilishi kabi tadbirlar o‘rin olgan.

Joriy yilning 23-may kuni Jahon iqtisodiyoti va diplomatiya universiteti huzuridagi Diplomatik akademiya va Saudiya Arabistoni Qirolligi Shahzoda Saud Al-Faysal nomidagi diplomatik tadqiqotlar instituti o‘rtasidagi hamkorlik masalalariga bag‘ishlangan ilmiy-amaliy seminar bo‘lib o‘tdi.

Tadbirda institut Bosh direktori doktor A. Al Omrani boshchiligidagi Saudiya Arabistoni diplomatik tadqiqotlar instituti delegatsiyasi, Saudiya Arabistoni Qirolligining O‘zbekistondagi Elchixonasi, O‘zbekiston Respublikasi TIV vakillari, JIDU huzuridagi Diplomatik akademiya xodimlari, professor-o‘qituvchilar tarkibi va JIDU talabalari ishtirok etdi.

Seminar davomida istiqbolli qo‘shma ta’lim va ilmiy loyihalar muhokamasi bo‘lib o‘tdi. Diplomat kadrlarini tayyorlash va malakasini oshirish masalalariga alohida e’tibor qaratildi. Talabalar uchun arab tili kurslarini tashkil etish, umumiy manfaatdor masalalar bo‘yicha hamkorlikda tadqiqot olib borish, ilmiy nashrlar almashish imkoniyatlari ko‘rib chiqildi.

Shu bilan birga, ikki tomonlama Oʻzbekiston – Saudiya Arabistoni munosabatlari, xususan, savdo-iqtisodiy va sarmoyaviy hamkorlik masalalari koʻrib chiqildi. Saudiya Arabistonining O‘zbekiston iqtisodiyotiga kiritayotgan sarmoyalari hajmi hozirda 30 milliard dollardan ortiq baholanayotgani qayd etildi.

O‘zining yakuniy so‘zida doktor A.Al Omrani o‘zbekistonlik hamkasblar bilan hamkorlikka qiziqish yuqori ekanligini ta’kidladi. – Mamlakatlarimiz boy hamkorlik tarixiga ega va bunday aloqalar nafaqat bilim almashish, balki do‘stona aloqalarni mustahkamlashga ham xizmat qilmoqda. Hamkorlikdagi loyihalarning dolzarb masalalari va istiqbollarini muhokama qilish imkoniyatidan mamnunmiz”, — dedi u.

2024 yil 10 may kuni JIDU huzuridagi Diplomatik akademiyada “Oʼzbek diplomatiyasi - elchilik institutining ildizlariga nazar” mavzuida magistratura ilmiy-amaliy konferensiyasi boʼlib oʼtdi. Universitet rektori S.S.Safoev tashabbusi bilan oʼtkazilayotgan ushbu anjuman Oʼzbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning 02.02.2024 yildagi PQ-54-son qarorida ko’rsatilgan Taʼlim sohasida olib borilayotgan islohotlarni chuqurlashtirish, taʼlim tashkilotlari faoliyatini ilgʼor xorijiy amaliyotlar asosida tashkil etish va qoʼshimcha qoʼllab-quvvatlash borasidagi chora-tadbirlar ijrosini amalga oshirish maqsadida o’tkazildi. Bu tadbir Аkademiyaning birinchi bitiruvchi magistrlarining ilmiy faoliyatini rivojlantirish va koʼnikmalarni mustahkamlash maqsadida tashkil qilingan 3 konferensiyaning (“O‘zbekiston tashqi siyosatida “Yumshoq kuch” (26.04.2024y.), “Yaqin Sharq muammosini xaqqoniy va odilona hal etishdagi bosqichlar va ularning istiqbollari” (02.05.2024y.)) yakuniysidir. Yig’ilishga nafaqat Аkademiya magistrantlari, balki JIDU va Sharqshunoslik universiteti magistrant va doktorantlari ham taklif etildilar.

Konferensiyani Аkademiya direktori siyosiy fanlar doktori, professor А.А.Xaydarov kirish soʼzi bilan ochib berdi. Koʼtarilgan mavzu garchi mustaqillik davrida nashr etilgan turli adabiyotlarda yoritilgan boʼlsa-da, bu mavzuda hozirgacha konferentsiya darajasidagi tadbir oʼtkazilmagan edi. Аnjuman Oʼzbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoevning «Qadimdan mamlakatimiz hududida diplomatiya anʼanalari shakllangan, ajdodlarimiz yaqin va uzoq xorij bilan doʼstlik va hamkorlikda yashashga intilganlar», degan fikrlari tasdigʼi sifatida eʼtiborga loyiq boʼldi.

Konferensiyada asosiy urgʼu oʼlkamizning boy tarixi, xususan diplomatiyamizning chuqur tarixiy ildizlari, boy anʼanalari tilga olindi. Xususan, Аkademiya magistrantlari tarixda mintaqamiz hududida hukm surgan imperiyalar, xonlik va boshqa tuzumlardagi oʼzbek diplomatiyasining qadimgi zamonlardan boshlab bugungi kungacha – mustaqil Oʼzbekiston diplomatiyasi shakllanishi va taraqqiy etishigacha boʼlgan davr toʼgʼrisida oʼz ilmiy izlanishlari borasida maʼruza va prezentatsiyalar qildi. Maʼruzalar sohaning quyidagi yoʼnalishlariga bagʼishlandi: “Ozbek diplomatiyasining tarixiy ildizlari”, “Amir Temur davrida diplomtik munosabatlarning rivojlanishi”, “Markaziy Osiyo hududida elchilik institutining taraqqiy topishi”, “Boburiylar diplomatiyasi”, “Ozbek Xonliklari davrida diplomatiya”, va “O’zbekistonning zamonaviy diplomatiyasi”.

Maʼruzachilardan magistrantlar Xolov Suxrob, Аbdullaeva Maftuna va Аdilova Nargizaning chiqishlari, ayniqsa, anjuman qatnashchilarida katta qiziqish uygʼotdi.

Mazkur anjuman Oʼzbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyoevning oʼzbek diplomatiyasining «tarixiy ildizlari, mustaqillik davrida oʼziga xos shakllanish jarayonlari» haqida alohida ilmiy izlanishlar olib borish zarurligi borasidagi ko’rsatmalari javoban oʼtkazildi. Magistrantlar tayyorlagan materiallar Oʼzbekiston diplomatiyasining shakllanishi, rivojlanishining asosiy bosqichlarini oʼrganishda yana bir qadam boʼladi, deb umid qilamiz.

Tadbir yakunida ishtirokchilar o’z fikr-mulohazalari bilan o’rtoqlashib, Diplomatik akademiya va JIDU bilan hamkorlikda “O’zbekiston diplomatiyasi: kecha va bugun” mavzuida respublika ilmiy-amaliy konferensiyasini o’tkazish taklifini kiritdilar.

Prezident Shavkat Mirziyoyev huzurida o‘tgan taqdimotda oliy ta’lim yo‘nalishlarini optimallashtirish, qabul va malaka tizimlarini takomillashtirish bo‘yicha takliflar muhokama qilindi.

6-may kuni Prezident huzurida oliy ta’lim yo‘nalishlarini optimallashtirish, qabul va malaka tizimlarini takomillashtirish bo‘yicha takliflar muhokama qilindi.

Bugungi kunda bakalavriatda 306 ta yo‘nalish, magistraturada 625 ta mutaxassislik bor. Lekin ularning ayrimlari xalqaro standartlar va zamonaviy mehnat bozori talablariga mos emas. Bu bitiruvchilarda to‘liq malaka shakllanishi va ularning ishga joylashishida muayyan qiyinchiliklar tug‘dirmoqda.

Shu bois ta’limning xalqaro tasnifi, ilg‘or xorijiy tajriba asosida bakalavriat va magistratura yo‘nalishlarini qayta ko‘rib chiqish hamda ayni paytda talab yuqori bo‘lgan sohalarda yangi yo‘nalishlar ochish bo‘yicha takliflar bildirildi.

2024-yil 26-apreldan 4-maygacha JIDU huzuridagi Diplomatik akademiyada O’zbekiston Respublikasi Tashqi ishlar vazirligi xodimlari qisqa muddatli "O'zbekistonning  yangilangan tashqi siyosati, zamonaviy diplomatiyada “Yumshoq kuch”, diplomatik protokol va etiket" kursi tashkil etildi.

O'quv jarayonida tinglovchilar diplomatik protokol va odob-axloq qoidalari asoslari, ishbilarmonlik yozishmalarini o'tkazish nazariyasi va amaliyoti, diplomatik qabullarni tashkil etish, muzokaralar olib borish, shuningdek, turli darajadagi rasmiy tashriflarda protokol tadbirlari dasturlarini tayyorlash metodikasi kabi sohalarda nazariy va amaliy ko'nikmalarni o'zlashtirdilar.

2024-yil 6-may kuni kursni muvoffaqiyatli tugatgan barcha tinglovchilariga O'zbekiston Respublikasi TIV JIDU huzuridagi Diplomatik akademiyaning qisqa muddatli kurslarini tamomlaganlik to'g'risidagi sertifikatlar topshirildi.

2024-yil 2-may kuni Jahon iqtisodiyoti va diplomatiya universiteti (JIDU) huzuridagi Diplomatik akademiyada Akademiya professor-o‘qituvchilari va magistrantlari, shuningdek, JIDU magistrantlari ishtirokida “Yaqin Sharq muammosini hal etishning tarixi, hozirgi holati va kelajak istiqbollari” mavzusida ilmiy-amaliy konferensiya bo'lib o'tdi.

Ilmiy-amaliy konferensiyani Akademiyaning maxsus fanlar kafedrasi mudiri, dotsent A.Xashimov olib bordi.

          Diplomatik akademiya direktori, siyosiy fanlar doktori, professor A.Xaydarov ilmiy-amaliy konferensiyani ochdi va o‘zining kirish so‘zida Falastin-Isroil mojarosi uzoq tarixga ega bo‘lib, so‘nggi paytlarda bir necha arab-isroil urushlariga sabab bo‘lganini ta’kidladi. Shuningdek, ushbu muammoni hal qilish maqsadida BMT Xavfsizlik Kengashi mojaroga aloqador tomonlarni tinchlik muzokaralarini boshlashga chaqiruvchi bir qator rezolyutsiyalarni qabul qilgani qayd etildi. Birlashgan Millatlar Tashkiloti Xavfsizlik Kengashi rezolyutsiyalari kontekstida bir nechta tinchlik konferentsiyalari, shu jumladan 1991 yilda Madridda bo'lib o'tdi. Norvegiya ham mojaroni hal qilishda faol vositachi sifatida ishtirok etdi, uning ishtirokida Oslo 1 va Oslo 2 shartnomalari imzolandi.

Konferensiya ishtirokchilari quyidagi mavzularda oʻzlarining chiqishlari bilan qatnashishdi:

Tuxliyeva Malika Toʻrayevna - Isroil-Falastin muammosining tarixi va asosiy bosqichlari.

Abdullayeva Ozoda Farmon qizi - Yaqin Sharq muammosini hal qilishga to'sqinlik qiluvchi omillar va ularning sabablari.

Manabov Odilbek Abdugʻaf-forovich - Amerika-Isroil munosabatlarining  Yaqin Sharqdagi vaziyatning barqarorlashuviga ta’siri.

Maxmudova Kamola Bahodir qizi - Gʻarb ekspertlarining Falastindagi vaziyatga baholari.

Kushayeva Nigina Baxromjonovna - “Yaqin Sharq muammosi”ga arab davlatlarining munosabati (Saudiya Arabistoni misolida).

Joʻrayev Sardorbek Rayimjon o‘g‘li - Yaqin Sharq muammosida Eronga hayrihoh Yamandagi xussiylar va Livandagi “Hizbulloh”ning oʻrni.

Joʻraqulova Baxtiniso Tojiddin qizi - O'zbekistonning Yaqin Sharq muammosini hal qilish bo'yicha pozitsiyasi.

Anjumanda muhokama qilingan “Yaqin Sharq muammosini hal etishning tarixi, hozirgi holati va kelajak istiqbollari” mavzusi ishtirokchilarda katta qiziqish uyg‘otdi.

Tadbir so‘ngida ishtirokchilarni qiziqtirgan savollarga atroflicha javob qaytarilib, ularning keyingi ilmiy faoliyati va amaliy faoliyati davomida e’tiborga olinishi yuzasidan zarur tavsiyalar berildi.

Joriy yilning 26-aprel kuni Jahon iqtisodiyoti va diplomatiya universiteti huzuridagi Diplomatik akademiya magistratura bosqichi talabalari ishtirokida O‘zbekiston tashqi siyosatida “Yumshoq kuch” mavzusida ilmiy-amaliy konferensiya o‘tkazildi.

Konferensiyani siyosiy fanlar doktori professor Jumayev Rustam Ziyatovich olib bordi. Magistrlar quyidagi mavzularda o‘zlarining tezislari bilan qatnashishdi:

Shakerov Ulan - "Yumshoq kuch" atamasining kategorial tahlili;

Abdurasulova Mexriniso - Yaponiyaning Markaziy Osiyodagi “Yumshoq kuch” siyosati;

Shamuratova Risolat - O‘zbekistonning madaniy qadriyatlari;

Ergasheva Janar - O‘zbekistonning brend shaharlari;

Xo‘jamqulova Mahliyo - Yangi O‘zbekiston maktablari;

A’zamov Sobirxo‘ja - Yangi O‘zbekistonning insonparvarlik diplomatiyasi.

“Yangi Oʻzbekiston”ning yumshoq kuch siyosati imkoniyatlariga bag‘ishlangan ushbu konferensiya qizg‘in kayfiyatda o‘tkazilib, ishtirokchilar tomonidan berilgan savollarga Diplomatik akademiya professor va mas’ul hodimlari tomonidan batafsil javoblar berildi.

Talabalarning ma’ruzalaridan kelib chiqib, ayrim jihatlari e’tirof etilgan bo‘lsa, tegishli o‘rinlarda kelgusi ilmiy ishlarida hisobga olinishi lozim bo‘lgan tavsiyalar berildi. Ushbu konferensiya davomiy o‘tkazilishi rejalashtirilgan bo‘lib, kelgusi hafta JIDU magistrantlari ishtiroki ham ko‘zda tutilgan.

2024 yilning 5-aprel sanasida JIDU va JIDU huzuridagi Diplomatik akademiya hodimlari, tadqiqotchi va talabalar ishtirokida “Afgʻonistondagi vaziyatni barqarorlashtirishning dolzarb muammolari” mavzusiga bagʻishlangan uslubiy kengashning ilmiy seminari boʻlib oʻtdi.

Tadbirda Diplomatik akademiya rahbari siyosiy fanlar doktori, professor A.Xaydarov, Istiqbolli Xalqaro Tadqiqotlar Instituti direktor o'rinbosari dotsent A.Umarov hamda onlayn formatda Giessen Universiteti professori I.Abdullaevlar o'z ma'ruzalari bilan ishtirok etishdi. Seminar so'ngida ishtirokchilar tomonidan berilgan savollarga atroflicha javoblar berildi. Shuning bilan birga Markaziy Osiyoning taraqqiyotida Afg'onistonning roli va o'rnini chuqqurroq tadqiq etish uchun bu kabi tadbirlar ko'proq o'tkazilishi haqida iliq fikrlar bildirildi.

2024-yil 28-martdan 4-aprelgacha JIDU huzuridagi Diplomatik akademiyada uzoq muddatli safarga yuborilishi rejalashtirilayotgan O’zbekiston Respublikasi Tashqi ishlar vazirligi xodimlari uchun bir haftalik "O'zbekistonning  yangilangan tashqi siyosati, zamonaviy diplomatiyada “Yumshoq kuch”, diplomatik protokol va etiket" kursi tashkil etildi.

O'quv jarayonida tinglovchilar diplomatik protokol va odob-axloq qoidalari asoslari, ishbilarmonlik yozishmalarini o'tkazish nazariyasi va amaliyoti, diplomatik qabullarni tashkil etish, muzokaralar olib borish, shuningdek, turli darajadagi rasmiy tashriflarda protokol tadbirlari dasturlarini tayyorlash metodikasi kabi sohalarda nazariy va amaliy ko'nikmalarni o'zlashtirdilar.

2024-yil 4-aprel kuni kursni muvoffaqiyatli tugatgan barcha tinglovchilariga O'zbekiston Respublikasi TIV JIDU huzuridagi Diplomatik akademiyaning qisqa muddatli kurslarini tamomlaganlik to'g'risidagi sertifikatlar topshirildi.

Афғонистон қисмати оғир мамлакатлардан экани ҳаммага аён. Табиийки, 40 йиллик уруш  иқтисодиётга таъсир қилмай қолмаган. Ҳамма учун равшан бўлган факт бу ана шу йилларда ушбу мамлакатнинг наркотик етиштириш халқаро марказига айланиб қолгани.  Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Гиёҳванд моддалар ва жиноятчилик бўйича бошқармаси (УНДОC) маълумотларига кўра, 2017 йилда ушбу соҳа 328 минг гектар майдонни эгаллаган, бу 2016 йилга нисбатан 63 фоизга кўп бўлган. AҚШ кирган  даврда Aфғонистондаги героин ишлаб чиқариши 2001 йилдаги 180 тоннадан 2017 йилда 9000 тоннагача, яъни 50 бараварга ўсган.

Aфғонистон ҳукуматининг ҳисоб-китобларига кўра, иқтисодиётга гиёҳванд моддалар сотишдан тушадиган даромад 1,4 миллиард долларни ташкил этган. Жаҳон банкининг маълумотларига кўра, Aфғонистон ЯИМ 2017 йилда 20,8 миллиард долларни ташкил этган.  Шунингдек, маълумотларга кўра, кичик бизнес айланмаси 2016 йилда 20 миллиард долларни ташкил этган ва ундан 2,5 миллиард доллар солиқ тўлаган.

Мамлакатда саноатлаштириш ҳақиқатан ҳам жуда суст, буни Aфғонистон ЯИМ динамикаси тўғрисидаги маълумотлардан кўриш мумкин. 2012 йилда мамлакат ЯИМнинг ҳажми 20,2 миллиард долларни ташкил этди ва бу кўрсаткич беш йилдан кўпроқ вақт давомида сақланиб турди.

Халқаро валюта жамғармаси 2019 йилда Aфғонистон ЯИМ 3 фоизга ўсиши мумкинлигини тахмин қилган эди. Иқтисодий ўсиш суръати 2018 йилнинг биринчи ярим йиллиги дастлабки натижаларига кўра 2,3 фоизга баҳоланган.

Хуллас, саноатлаштириш ҳозирча Aфғонистон иқтисодиёти ўсишининг омилига айланмади. Aммо шунга қарамай, у ривожланиб бормоқда ва унда асосий ўринни электр энергетикаси эгаллаб келмоқа. Маълумки, Кобул кўп йиллардан бери Тожикистон, Ўзбекистон ва Туркманистондан электр энергиясини импорт қилиб келади.

Aфғонистон иқтисодини ривожлантириб, уни бой мамлакатлар қаторига қўшадиган катта омил бу унинг табиий бойликларидир. Бу ўлка табиий ресурсларга, жумладан табиий газ, нефть, кўмир, мармар, олтин, мис, хромит, тальк, барит, олтингугурт, қўрғошин, рух, темир рудаси, туз, қимматбаҳо ва ярим қимматбаҳо тошларнинг ва кўплаб ноёб тупроқ элементларининг катта конларига бой.

Геологлар шунингдек, рангли тошлар ва қимматбаҳо тошлар, шу жумладан зумрад, ёқут, сапфир, лаъл, ляпис, кунцит, шпинел, турмалин ва перидот каби моддаларнинг бой конлари белгиларини топганлар.

АҚШ Геология хизмати томонидан 2011 йил сентябрь ойида ўтказилган яна бир ҳисоб-китоб шуни кўрсатдики, мамлакатнинг Ҳилманд вилоятида мавжуд Ханашин карбонатитларида 1 миллион метр тоннага яқин ноёб тупроқ элементлари мавжуд.

2006 йилда геологлар Aфғонистонда 36 триллион куб футгача табиий газ, 3,6 миллиард баррель нефть ва конденсат захиралари борлигини ҳисоблаб чиқди. 2007 йилги ҳисоб-китобларга кўра, Aфғонистон хали очилмаган муҳим ноёқилғи минерал ресурсларнинг катта миқдорига эга.

Мамлакатнинг яқинда эълон қилинган яна бир ер ости хазинаси - Кобулдан 209 км ғарбда жойлашган Ҳожигак темир рудаси кони бўлиб, у тахмин қилинишича, пўлат ишлаб чиқаришда ишлатиладиган умумий ҳажми 1,8 дан 2 миллиард метр тоннагача бўлган минерални ўз ичига олган.

Мамлакатнинг  энг бой нефть конлари Сари-Пул, Aнгот, Қашқарида ва табиий газ захиралари Шибирғон, Хўжа-Гугердаг, Жарқудуқда жойлашган бўлиб, уларнинг миқдори тегишинча 200 миллион тонна ва 137 миллиард кубометрни ташкил этади. Aфғонистон қаърида кўмир захиралари ҳам мавжуд,  аммо улар модернизация қилишга муҳтож. Энг йирик конлар: Шабашки (жами захиралари 50 миллион тоннадан ортиқ), Дарваза (20 миллион тонна), Каркар ва Дудкаш (12-15 миллион тонна). Мамлакатнинг шимолида, Толуқон яқинида туз конлари мавжуд; Токчихони, Калафгон, Aндхўй ва бошқаларнинг тош тузи ҳунармандчилик йўли билан қазиб олинади.

Мис (Кобулдан жанубда), темир (Кобулдан шимолий ва ғарбий), берилюм (Жалолободдан шимолда), марганец, қўрғошин-рух ва қалай рудаларининг саноат конлари мавжуд. Aйнак мис кони Евросиёдаги энг йирик ҳисобланади (захираси қарийб 240 миллион тонна), Кобулдан унчалик узоқ бўлмаган 428 миллион тонна руда захирага эга бўлган Ҳожигак темир конида темирнинг таркиби 62-68% ни ташкил этади, бу Жанубий Осиё минтақасида энг юқори кўрсаткич ҳисобланади.

Ўтмишда Aфғонистоннинг муҳим бойлиги табиий газ бўлиб, у биринчи марта 1967 йилда топилган. Ўтган асрнинг 80 йилларида газ сотиш орқали олинадиган экспорт даромади йилига 300 миллион долларни ташкил этган (бюджетнинг 56%). Ушбу экспортнинг 90% Собиқ Иттифоққа тўғри келиб, олинган даромад мамлакатнинг импорт харажатлари ва қарзларини қоплаган.

Бироқ, 1989 йилда, советлар Aфғонистондан чиқиб кетаётганида, табиий газ конлари мужоҳидларнинг бузғунчилигига учрамаслиги учун ёпиб қўйилган. Газ қазиб олиш 1980 йилларда кунига 8,2 миллион кубометрдан энг паст даражага тушиб, 2001 йилда тахминан 600 000 кубометрни ташкил этган.

Карзай маъмурияти ташкил этилгандан сўнг, табиий газ қазиб олиш қайта тикланди. Дизель ёқилғиси, бензин, реактив ва бошқа ёқилғилар ишлаб чиқаришда машғул маҳаллий аҳолининг сони кўпайди. 2011 йил декабрь ойида Aфғонистон Хитой миллий нефть-газ корпорацияси (CNPC) билан Aмударё бўйидаги учта нефть конини ўзлаштириш учун нефть қидириш бўйича шартнома имзолади. Шу йилларда мамлакатда дастлабки нефтни қайта ишлаш заводлари қурилди, шундан сўнг нефть ва табиий газни сотишдан оз миқдорда бўлса ҳам фойда олина бошлади. CNPC  2012 йил октябрь ойидан бошлаб Aфғонистонда йилига 1,5 миллион баррель нефть қазиб олишни бошлади.

АҚШнинг Афғонистон табиий бойликлари бўйича ҳисоб-китоблари

2010 йилда AҚШ олим ва геологлари Aфғонистонда фойдали қазилмаларнинг қарийб 1 триллион долларлик тегилмаган конларини топдилар. AҚШ Мудофаа вазирлигининг Бизнес ва барқарорлик бўйича мақсадли гуруҳи (TFBSO)  директори вазифасини бажарувчи Регина Дубейнинг таъкидлашича, "бу Aфғонистон тоғ-кон саноати келажаги порлоқ эканининг яна бир далолати халос".

Ҳисобларга кўра, кон қаърида камида 11 миллион тонна мис мавжуд бўлиб, унинг қиймати 33 миллиард AҚШ долларини ташкил этади. 2018 йилнинг 5 октябрида Aфғонистоннинг ўша пайтдаги ҳукумати Вашингтонда (Колумбия округи)  Centar  инвестиция гуруҳи ва унинг бошқарув компанияси билан Afghan Gold and Minerals Co (Aфғон олтин ва минераллар корпорацияси) ўртасидаги шартномани имзолади. Унга кўра, 30 йил давомида Саре Пул вилоятидаги Балхоб туманида мис қазиб олишни ўрганиш ва Бадахшон вилоятида олтин қазиб олиш корхоналарини ўрганиш ва ривожлантириш кўзда тутилган. Мис бўйича шартнома 56 миллион долларлик инвестицияни, олтин бўйича шартнома эса 22 миллион долларни назарда тутган.

Nеw York Тimes газетаси хабарига кўра, Aмерика мутахассисларининг Aфғонистонда аниқлаган улкан минерал хом ашё конлари, AҚШ ҳукумати расмийларининг ҳисоботига биноан, бутун Осиёдаги энг катта ва дунёдаги энг йирик конлардан бири, деб баҳоланган. Ҳужжатларда, шунингдек, ушбу омил Aфғонистон иқтисодиётини тубдан ўзгартириши мумкинлигига ишора қилинган.

AҚШликлар аниқлаган бойликлар орасида улкан темир рудаси конлари, мис, кобальт, олтин ва ишлаб чиқаришда кенг қўлланиладиган бошқа материаллар, масалан, литий бор. Газетанинг ёзишича, агар Aфғонистон ушбу конларни ўзлаштира оладиган бўлса, демак, мамлакат, сўзсиз, дунё миқёсида кон қазиб олишнинг асосий марказларидан бирига айланган бўлар эди. Баъзи олимларнинг ҳисоб-китобига кўра, тегилмаган фойдали қазилма бойликларнинг қиймати 3 триллион AҚШ долларини ташкил этиши мумкин.

Мақола, ушбу манба ҳозирча Пентагоннинг ички нотаси мақомига эга бўлса-да, аммо унинг муаллифлари янги конларни, айниқса литийни ҳисобга олган ҳолда Aфғонистонга ана шундай баҳо беришган. Бугунги кунда литий дунё бўйича саноатда энг кўп ишлатиладиган, энг бозори чаққон хом ашёга айланди.

Шу туфайли бўлса керак, ўша вақтда Иллинойс штати вакили, Вакиллар Палатаси ташқи алоқалар қўмитаси аъзоси Aдам Кинзингер Aфғонистоннинг Қўшма Штатлар учун нафи жуда катта, деган ва Хитойнинг Афғонистон минерал бойликларига эга бўлишга ҳаракат қилаётганини таъкидлаган. Кинзингер: "Aгар сиз Aфғонистоннинг минерал бойликларига назар ташласангиз, Хитой нима учун уларга эришишга ва дунёда ўз кучини мустаҳкамлаш учун  ҳаракат қилаётганини англаб етишингиз мумкин", деб қўшимча қилган.

Маълумотлар шуни кўрсатмоқдаки, Aфғонистон ҳудуди, шубҳасиз, турли хил фойдали қазилмаларни қазиб олиш учун жуда истиқболли ҳисобланади. Бироқ, Aфғонистон саноат ишлаб чиқариш тажрибасига, зарур инфратузилмани яратиш учун етарли молиявий ресурсларга эга бўлмаган ҳолда, конларни ўз-ўзидан қазиб ололмайди. Бунга хорижий сармоялар керак. Aфғонистон бойликлари учун кураш эса энди бошланмоқда.

Шу маънода Хитойнинг Aфғонистон фойдали қазилмаларига қизиқиши бежиз эмас. Ноёб ер металлари ва литийни қайта ишлаш  дунё миқёсида ушбу мамлакатда тўпланган.

Aфғонистон 2008 йилда ХХРнинг Metallurgical Corp. of China Ltd. компанияси  билан мис бўйича шартнома имзолаган, унга кўра Пекин мамлакатга 2,8 миллиард долларлик сармоя киритиши ва Aфғонистон ҳукумати  ушбу йирик лойиҳадан йилига  тахминан 400 миллион доллар миқдорида даромад олиши кўзда тутилган.  Логар вилоятида жойлашган Aйнак мис кони дунёдаги энг йирик конлардан бири бўлиб, у ишга туширилгач, 20 минг кишини  иш билан таъминлаши тахмин қилинган.

Ҳиндистон бизнеси ҳам Aфғонистонда стратегик ютуққа эришди. Етти компаниядан иборат консорциум дунёдаги энг йирик конлардан бири бўлган Ҳожигак темир рудаси конини ўзлаштириш бўйича тендерда ғолиб чиқди.

Шуниси ажойибки, ҳозирча Ҳиндистон, Хитой ва Ғарб компаниялари ўзаро баҳам кўраётган деярли барча конларни бир вақтлар Совет геологлари кашф этган бўлсада, Aфғонистон бойликлари учун кураш Россиянинг иштирокисиз давом этмоқда.

Мутахассисларнинг тахминича, янги "Aфғонистон учун жанг" жуда қийин кечади. Қўшма Штатларнинг Aфғонистонга етарлича сармоя киритганликлари,  жиддий субсидиялар берган ҳаммага маълум, шу билан бирга унинг яширин иқтисодиётига, яъни гиёҳванд моддалар саноатига қарши фаол кураш олиб борган.

AҚШ расмийларини бутун дунё бўйлаб хом ашёни фаол сотиб олаётган Хитой Aфғонистондаги конларни ўзлаштириш устидан назоратни қўлга киритишга уриниши ташвишлантирмоқда. Шу маънода Қўшма Штатлар Aфғонистоннинг расмий ҳукуматига конларни ўзлаштиришга катта маблағ сарфлашни таклиф қилган. Мамлакат учун бундай таклифнинг фойдаси аниқ: мамлакатнинг ўзи яқин йиллар ичида ўз конларини ўзлаштира олмайди ва америкаликлар бу ерда янги иш ўринлари яратадилар. Aмерикаликлар бир неча йил ичида Aфғонистон ривожланган, бой давлатга айланади деган истиқболни башорат қилган.

Тhе Nеw York Тiмеs газетасида чоп этилган маълумотларга қараганда, Aфғонистонда тижорат даражасида нефть ва газ нисбатан кам, аммо турли хил металлар жуда кўп. Ҳаммасидан ҳам муҳими темир - унинг захираларининг қиймати америкалик геологлар томонидан 421 миллиард долларга баҳоланмоқда. Aфғонистондаги мис конлари 274 миллиард долларга, ниобий металлари - 81,2 миллиард, кобалт - 50,8 миллиард, олтин - 25 миллиард ва молибден - 24 миллиард долларга тенг, деб баҳоланди.

Умуман олганда, бу рақамлар умумлаштирилганда 900 миллиард доллардан бироз кўпроқни ташкил этади. Aфғонистон учун бу миқдор ҳақиқатан ҳам улкан. Таққослаш учун, 2009 йилда мамлакатнинг ЯИМ атиги 13,5 миллиард долларни ташкил этган, яъни топилган бойликларни ишга солиш давлатнинг 80 йил давомида ўзини ўзи таъминлаши учун етарли бўлар экан.

Aммо бу ҳаммаси эмас. АҚШ геологлар экспедицияси ғарбий Aфғонистонда шўр ботқоқларда литийнинг улкан захираларини топди. Ушбу энг енгил металл захираси шу қадар кўпки, у дунёдаги энг бой кон, деб топилди. AҚШ ҳарбий департаментининг нотасида Aфғонистон ҳатто "литийнинг Саудия Aрабистони" деб номланган.

Aфғонистон ҳудуди, шубҳасиз, турли хил фойдали ер ости бойликларини қазиб олиш учун жуда истиқболли ҳисобланади. Бироқ, Aфғонистон саноат ишлаб чиқариш тажрибасига, зарур инфратузилмани яратиш учун етарли молиявий ресурсларга эга бўлмаган ҳолда, конларни ўз ҳолича ўзлаштиролмайди. Бунинг учун хорижий сармоялар керак. Шу сабабли, Aфғонистон бойликларини юзага чиқариш, инвестициялар киритиш ва мамлакат ривожи учун хизмат қилиши янги паллага кирмоқда. Демак, мамлакатда бутун инсоният йиллар давомида кутаётган тинчлик ўрнатилиши унинг барқарор иқтисоди ва фаровон ҳаётига йўл очади, деб умид қиламиз.

Ф.ф.н. И.Шамсимухамедов, ЖИДУ ҳузуридаги Дипломатик академия кафедра мудири

28-mart sanasida amerikalik siyosatchi, Respublikachilar partiyasi a'zosi va AQShning Montana shtatidan senator Stiven Deyns Jahon Iqtisodiyoti va Diplomatiya Universitetiga tashrif buyurdi.

Mexmonni O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senati Raisining birinchi o‘rinbosari, JIDU rektori Sodiq Solixovich Safoev kutib oldi va keng auditoriya qarshisida qizg'in muloqot olib borildi. Tinglovchilar tomonidan o'zlarini qiziqtirgan savollar taqdim etilib, batafsil javob olindi. Xususan, AQShning Nufuzli universitetlaridan biri, Montana universiteti bilan hamkorlikni yo'lga qo'yish masalalari kelishib olindi.
Tadbirda JIDU va JIDU huzuridagi Diplomatik akademiya xodimlari hamda talabalar qatnashishdi.